جهان زیست شناسیWorld of Biology

دستگاه گردش خون، ابزار دفاعی بدن، یعنی گلبول های سفید را نیز در خود حركت می دهد، از این رو به كار بدن در مقابله با بیماری های مختلف یا هجوم عوامل آسیب رسان خارجی كمك می نماید. وجود عوامل انعقاد خون در این دستگاه، موجب حفظ وحدت و یكپارچگی دستگاه عروقی و تشكیل و ترمیم بافت های جدید نیز می شود. دستگاه گردش خون از قلب، عروق و خون، تشكیل شده است.

قلب

قلب، عضوی عضلانی و توخالی است كه اندكی بزرگ تر از مشت انسان می باشد. قلب، درون قفسه ی سینه، بین دنده های 2 و 5 به طور مورّب به گونه ای قرار گرفته است كه 2/3 آن در طرف چپ و 1/3 آن در طرف راست می باشد و به وسیله ی دنده ها، جناغ سینه و كیسه ی ظریف محتوی مایع بنام كیسه ی آبشامه محافظت می شود.

وزن قلب انسان از 280-340 گرم در مردان و از 230-280 گرم در زنان،‌ متفاوت است، ولی وزن متوسط آن را در افراد عادی 285 گرم گزارش كرده اند.
قلب از چهار حفره ی مجزا تشكیل شده است. دو حفره ی بالایی آن، دهلیز و دو حفره ی پایینی آن، بطن نامیده می شوند. دیواره ی هر یك از حفره ها از سه لایه تشكیل شده است. لایه های داخلی، موسوم به اندوكاردیوم \" 1 \".، لایه ی وسطی موسوم به مایوكاردیوم \" 2 \".كه شامل عضلات قلبی است و لایه ی خارجی موسوم به اپی كاردیوم \" 3 \".لایه مایوكاردیوم، توده ی اصلی قلب را تشكیل می دهد.

قلب، یك قاعده و یك نوك دارد كه به طور مورّب در وسط قفسه ی سینه قرار گرفته اند. قاعده كه نمای خلقی قلب را دربر می گیرد، عمدتاً دهلیز چپ ار می سازد، در حالی كه نوك قلب كه به طرف چپ بدن متمایل است، بطن چپ را دربر می گیرد. نوك قلب در سطح پنجمین فضای بین دنده ای و در حدود 7-9 سانتی متر به طرف چپ استخوان جناغ سینه قرار دارد.
در حقیقت، قلب یك عنصر مكانیكی است كه دو پمپ عضلانی خود تنظیم دارد كه به صورت هماهنگ كار می كنند. قلب راست، خون تیره ی كم اكسیژن را از طریق وریدهای سیاهرگی دریافت و آن را جهت پالایش و اكسیژن گیری به ریه ها تلمبه می كند. قلب چپ، پس از دریافت خون روشن غنی از اكسیژن، آن را از طریق شریان بزرگ آئورت به داخل تمام اعضای بدن می فرستد.
دهلیزها، حفره های دریافت كننده ی خون هستند. سیاهرگ های دستگاهی، خون را به داخل دهلیز راست و سیاهرگ ریوی خون را به داخل دهلیز چپ تخلیه می كنند. بطن ها عملاً حفره های پمپاژ یا تلمبه زن قلب هستند و خون را از دهلیزهای مربوط به خود دریافت و آن را به داخل گردش ریوی و گردش بزرگ خون (دستگاهی) می فرستند. بطن راست، خون را به داخل شریان ریوی (سرخرگ ریوی) و بطن چپ، خون را به داخل سرخرگ بزرگ آئورت، تلمبه می كند.
دهلیزها و بطن ها بوسیله ی یك حلقه ی دهلیزی - بطنی \" 4 \".(AV) لیف مانندی به هم وصل می شوند، كه در طرف راست تا دریچه ی سه لتی و در طرف چپ تا دریچه ی میترال (دولتی) امتداد دارد. دریچه ی دهلیز راست و بطن راست كه دریچه ی سه لتی نامیده می شود، از سه زبانه ی سه گوش تشكیل شده، در حالی كه دریچه ی بین دهلیز چپ و بطن چپ، موسوم به دریچه ی میترال، تنها از دو زبانه ی سه گوش تشكیل شده است.

 طناب های وتری به لبه ی آزاد برجستگی های دریچه وصل هستند. طناب های وتری، رشته های تاندونی هستند كه عضلات پاپیلار \" 1 \".قلب را به لت های آن وصل كرده و از سطح داخلی بطن ها آغاز می شوند. وقتی كه بطن ها از خون پر می شوند، در این حالت برای جلوگیری از برگشت خون دریچه ها به داخل دهلیزها و در نتیجه، جلوگیری از برگشت خون، طناب های وتری، مانند سیم مهار عمل می كنند و دریچه ها را بسته نگه می دارند.
وقتی كه فشار دهلیزی بیشتر از فشار بطنی می شود، دریچه ها باز شده و اجازه می دهند تا خون، وارد هر یك از بطن ها شود. دریچه هایی كه در جریان خروجی بطن ها قرار دارند، دریچه های نیم هلالی \" 2 \".نامیده می شوند كه هر یك سه لت دارند. دریچه ی ریوی به داخل سرخرگ ریوی و دریچه ی آئورتی به داخل آئورت باز می شود. این دریچه ها در خلال تخلیه ی بطنی، باز و هنگامی كه فشار بطنی، پایین تر از فشار سرخرگی است، بسته می شوند. دیواره ی قلب عمدتاً از عضلات قلبی ساخته شده كه دیواره ی دهلیز آن نازك و دیواره ی بطنی آن ضخیم است.

بازده قلب

بازده قلب \" 3 \".، عبارت از مقدار خونی است كه از یك بطن در یك دقیقه به خارج رانده می شود. مقدار خونی كه توسط هر بطن خارج می شود، معمولاً حدود 80 میلی لیتر است و این مقدار حجم ضربه ای \" 4 \".نامیده می شود. برای محاسبه ی بازده قلب باید حجم ضربه ای را در تعداد ضربان قلب در دقیقه ضرب كرد؛ یعنی:
بازده قلب= حجم ضربه ای × تعداد ضربان قلب در دقیقه


مثلاً اگر حجم ضربه ای یك فرد 70 كیلوگرمی، 80 میلی لیتر و تعداد ضربان قلب 70 بار در دقیقه باشد، بازده قلب، برابر 5600 میلی لیتر خواهد بود، به عبارت دیگر:
ml 5600 =70×80= بازده قلب
این رقم، میانگین بازده قلب انسان را در حال استراحت نشان می دهد. در گزارش های پزشكی، بازده قلب افراد سالم در حال استراحت 5-6 لیتر آمده است. در هنگام تمرینات شدید ورزشی، قلب طبیعی، ممكن است با هر ضربه، 150 میلی لیتر خون در مردان و 120 میلی لیتر در زنان، از خود خارج كند و ضربان قلب نیز به 120 بار در دقیقه برسد. در این حال، بازده قلب مردان 18 لیتر و زنان 14/4 لیتر خواهد شد. ورزشكاران زبده ی استقامتی در هنگام فعالیت های شدید بیشینه دارای حجم ضربه ای تا 200 میلی لیتر می باشند كه اگر ضربان قلب آن ها هم به 200 بار در دقیقه برسد، بازده قلبی برابر با 40 لیتر خواهند داشت.
در حال استراحت، ضربان قلب با وزن بدن و ناحیه ی سطح بدن رابطه دارد. سن نیز تأثیرات مهمی بر بازده قلب دارد. بازده قلب انسان در سن 27 سالگی به حداكثر می رسد و از آن به بعد به ازای هر سال 1% كاهش می یابد، به طوری كه در سن 65 سالگی در حدود 60% بازده قلب در افراد غیر فعال كاهش می یابد.